“Külhan nedir?” sorusunun cevabını biraz daha detaylandırmak gerekirse şöyle anlatılabilir; külhan, geleneksel hamamların alt tarafında ısıtma sisteminde yer alan ocak ya da kazan dairesi anlamına gelir. Burada hamamın sıcak su ihtiyacının karşılanması için bir çok kazan bulunur. Külhanda çalışan kişiye ise külhancı denir. Külhanın içerisinde büyük bakır kazanlar bulunur. Burada üretilen sıcak su ve buhar göbek taşına, hamamın iç kısımlarına kadar ulaşır. Çoğu insan külhanı görmese ya da bilmese de hamamların tüm ritmini ayarlayan, konforlu bir hizmet sunan ana unsur külhandır. Bu nedenle külhan, hamamın görünmeyen ama en önemli yapısıdır.
Geleneksel Türk hamamları, Türk kültürünün hatta Osmanlı kültürünün çok önemli bir unsurudur. Sosyal hayat için oldukça değerlidir, insanlar burada sosyalleşir, paylaşımlarda bulunur. Bu kültürün görünmeyen ancak en önemli görevi üstlenen yapısı ise külhandır. Hamamın sunduğu hizmet, konforu, sıcaklığı, buhar dengesi gibi bütün ince detaylar geleneksel hamamda külhan kullanımı ile sağlanır.
Bu nedenle külhana sadece teknik bir bölüm olarak bakılmaz adeta hamamın ruhunu ayakta tutan kahraman olarak kabul edilir. Bu noktadan bakıldığında külhan kullanımının çok da ustalık isteyen bir süreç olduğu göz ardı edilmemelidir. Külhandaki bütün detaylar; suyun sıcaklığı, buhar dengesi, kazanlardaki su seviyesi külhancının bilgisi sayesinde olur. Külhanın doğru çalışmadığı bir hamamda ne iyi bir sıcaklık, ne de buhar sağlanabilir. Bu yüzden de bir hamamın verimliliği külhanın iyi çalışması ile doğru orantılıdır.
Külhan yapısı ve işleyişi bakımından geleneksel hamamların en önemli merkezidir. Isınma ve sıcak su ihtiyacını karşılaması için oldukça özel bir sisteme sahiptir. Genellikle hamamların alt kısmında ya da arka tarafında bulunan külhanda büyük bir ocak ve büyük bakır kazanlar bulunur. Ocağın üzerine yerleştirilen kazanlar, odun ya da kömür kullanılarak sürekli bir şekilde ısıtılır. Su istenen belli bir sıcaklığa ulaştığında tüm hamama yayılmak üzere buhar ve sıcaklık sistemine geçer. Külhanın alt kısmında ise oldukça ilginç bir isme sahip olan bir alan bulunur; cehennemlik. Burada yanan ateş öyle kuvvetlidir ki sadece suyu ısıtmaz aynı zamanda göbek taşını ve diğer sıcaklık odalarını da ısıtır. Külhan her ne kadar görünmeyen bir yapı olsa da, hamam deneyiminin kalitesini direkt olarak etkiler. İyi çalışan bir külhan ve bu sistemi ustalıkla yöneten külhancı ile, konuklar mükemmel bir hamam deneyimi yaşar.
Külhancı yukarıda da değinildiği üzere önemli bir görev üstlenen külhanın işleyişini sağlayan kişidir. Bu noktada külhancının görevinin sadece ateşi yakmak olmadığını bilmek gerekir. Külhancı tüm ısıtma sisteminin işleyişinden sorumludur. Bu nedenle de hem bilgili hem de dikkatli olması gerekir. Hamam konuklara açılmadan saatler önce işe başlar; yaktıkları ateşin sürekliliğini, sıcaklık seviyesini dengede tutması çok önemlidir. Bunun dışında göbek taşının ve sıcaklık odalarının ısınması da külhancının görevleri arasındadır. Isıyı israf etmeden verimli şekilde kullanması, külhanın temizliğinin yapılması, ocağın baca kontrolleri ve yakacak malzemelerin tedarik edilmesi de onların görevleri arasında bulunur. Günümüzde hala geleneksel hamam kültürünün yaşatılmasında külhancıların emeğinin büyük olduğu unutulmamalıdır.
Osmanlı hamamlarında külhan sistemi, sadece teknik bir yapıdan ibaret değildi; oldukça önem duyulan, saygın bir düzenin parçasıydı. Külhanın başındaki kişiye külhanbeyi denirdi. Külhanbeyini usta-çırak ilişkisine dayanan bir lider figür olarak düşünülebilir. Külhancılar ise onun altında çalışırlar ve dediklerini yaparlar. Burada dikkat şu noktaya dikkat çekmek gerekir: külhan ve külhanbeyi arasındaki ilişki, sadece bir iş bölümü olarak düşünülmemeli. Usta- çırak geleneğinin de devamının en önemli unsuru olduğu bilinmelidir. Külhanbeyi olabilmek için uzun yıllar külhanda çalışmış olmak gerekir.
Günümüzde teknolojinin geldiği noktada modern hamam tesislerinde otomatik ısıtma sistemleri kullanılmaktadır. Ancak, külhan kültürünün tamamen yok olduğunu söylemek de doğru olmaz. Özellikle geleneksel ve tarihi hamamlarda bu kadim sistem kullanılmaya devam eder. Bakıldığında külhanın sıcaklık ve buhar etkisinin modern hamalardan daha etkili olduğu görülür. Bu nedenle bazı hamam işletmeleri, külhanın verdiği doğal ısıtma hissini devam ettirmek için geleneksel yöntemleri tercih etmeye devam eder. Bu açıdan bakıldığında geçmişin izlerinin, bugünün konforuyla birleştiğini görmek mümkündür.
Dinginlik ve huzur sağlayan hamam kültürünün ardında sessizce çalışan, hatta bilinmeyen gizli bir kalp vardır: Külhan. Geleneksel kültürümüzün unutulmaması gereken en önemli yapılarından biri. Modern yaşam ve geçmişin ruhu adeta külhan ile yeni nesillere aktarılır. Hamam için kalbi denebilecek önemde olan bu yapı ve çalışanları, geleneksel hamam deneyiminin bir parçası olmaya devam etmektedir.
